Wstęp
Chciałem zmienić świat.
Doszedłem jednak do wniosku, że mogę jedynie zmieniać samego siebie.
Aldous Huxley
Światowy Rok Różnorodności Biologicznej (2010) ogłoszony przez ONZ miał na celu prowadzenie międzynarodowej kampanii w kierunku podniesienia świadomo-ści społecznej na temat zróżnicowania ożywionej części przyrody. Chodziło między innymi o zwrócenie uwagi na znaczenie różnorodności biologicznej dla jakości życia człowieka, pokazanie dotychczasowych osiągnięć w dziedzinie ochrony zasobów przyrodniczych oraz zachętę do podejmowania dalszych wzmożonych wysiłków na rzecz przeciwdziałania utracie różnorodności biologicznej (Kalinowska 2011a).
W sferze naukowej, Światowy Rok Różnorodności Biologicznej był okazją do zaprezentowania wyników badań własnych i zespołowych oraz włączenia się naukowców w ogólnoświatową dyskusję nad teoretycznymi i praktycznymi uwa-runkowaniami kształtowania pojęć i budowania podstaw przyrodniczej wiedzy społecznej, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. W Polsce zasada zrówno-ważonego rozwoju zyskała rangę konstytucyjną – została zapisana w art. 5 konsty-tucji RP, a definicja zrównoważonego rozwoju znalazła się w ustawie Prawo ochro-ny środowiska: „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszcze-gólnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przy-szłych pokoleń”.
Niniejsza publikacja, traktowana jako wymiana poglądów na temat różnorod-ności biologicznej, na tle badań naukowych i uwarunkowań edukacyjnych, wpisu-je się w te działania. Celem jest wypracowanie paradygmatu – wiodącego prądu w nauce – rekomendowanego na różnych etapach kształcenia. Istnieje wiele defi-nicji różnorodności biologicznej oraz sposobów jej określania i pomiaru. Ukazanie dróg przewidywania, zapobiegania oraz zwalczania przyczyn zmniejszania się lub jej zanikania może być jednym z elementów strategii edukacyjnych opartych na kry-tycznym myśleniu, argumentowaniu i komunikacji społecznej.
Pojawiła się zatem konieczność pogłębionych analiz definicyjnych i dyskusji opartych na wynikach badań prowadzonych przez różnych specjalistów na temat teo-retycznych i praktycznych uwarunkowań różnorodności biologicznej organizmów. [4]
Wstęp
Autorom zaproszonym do współpracy nad publikacją przyświecało założenie, że wiedza rozwijana jest w ramach nie pojedynczych teorii, a raczej większych zbio-rów osądów, które powinny być uzgadniane, aby osiągnąć spójność między sobą.
Kompleksowe zagadnienia, takie jak bioróżnorodność, wymagają bowiem ożywie-nia współpracy różnych specjalistów, zwłaszcza w kontekstach edukacyjnych.
Warto przypomnieć, że termin bioróżnorodność pojawił się w 1968 roku w książce traktującej o potrzebie ochrony przyrody, autorstwa Raymonda Dalesma-na, ale do roku 1980 nie znalazł akceptacji naukowców. W 1980 roku pojęcie róż-norodności biologicznej pojawiło się także w przedmowie do książki Thomasa Lovejoya (Conservation Biology), który uchodzi za twórcę terminu bioróżnorodność (za: Kędziora, Karg 2010). W powszechnym użyciu termin ten znalazł się od oko-ło połowy lat 80. XX wieku, a do międzynarodowego obiegu wprowadzony został w końcu lat 80. XX w. przez amerykańskiego biologa, profesora Edwarda O. Wilsona (Kalinowska 2011b). Obecnie stosowany jest w kontekście zagrożeń dla środowiska naturalnego, w szczególności w odniesieniu do zagadnienia wymierania gatunków.
Różnorodność biologiczna, bioróżnorodność – oznacza powszechnie zróż-nicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej (1992), różnorodność biologiczna to „zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądo-wych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są czę-ścią. Dotyczy ona różnorodności w obrębie gatunku (różnorodność genetyczna), pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów”.
Dobór prac do pierwszej części tomu poświęconego bioróżnorodności wynikał z chęci nietypowego podejścia do kwestii trwałości układów podtrzymujących życie w biosferze. Bioróżnorodność ma podstawowe znaczenie dla ewolucji, jej ubożenie wyraża się między innymi poprzez zmniejszanie zróżnicowania genowego w popu-lacjach. Istotne znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej ma też zróżnicowanie siedlisk, a bogata bioróżnorodność, definiowana nie tylko jako bioróżnorodność międzygatunkowa, nastręcza poważnych problemów, np. z definiowaniem pojęcia gatunku bakteryjnego. W dyskusji uczestniczą genety-cy, fizjolodzy, mikrobiolodzy, paleontolodzy i ekolodzy.
Artykuły zawarte w drugiej części tomu podnoszą zagadnienie bioróżnorod-ności w kontekstach edukacyjnych. Obecność treści dotyczących różnorodności or-ganizmów w programach kształcenia i zawartość treściowa programów nauczania, a równocześnie wyniki badań, które wskazują, że stan świadomości ekologicznej uczniów jest bardzo niski (Morka 2010), a efekty edukacji środowiskowej społe-czeństwa niezadowalające (Tuszyńska 2008), wymuszają potrzebę podjęcia kro-ków w kierunku adaptacji nowych modeli nauczania i uczenia się przyrody, bio-logii i ochrony środowiska, wspomagających procesy przetwarzania informacji, rekonstrukcji wiedzy i budowania allosterycznego środowiska uczenia się (Giordan 1998).
Cytowane poniżej słowa Karola Darwina z dzieła pt. O powstawaniu gatunków uświadamiają czytelnikowi rozmiar zjawiska, jakim jest bioróżnorodność.
Prawdopodobnie wszystkie formy życia organicznego, jakie kiedykolwiek istniały na tej Ziemi, pochodzą od pierwotnej formy, w którą po raz pierwszy tchnięto życie […]. Jest coś wspaniałego w takiej wizji życia […] albowiem podczas gdy ta planeta krążyła zgod-Wstęp
[5]
nie z niezmiennym prawem grawitacji, z tak prostych początków rozwinęły się nieskoń-czone formy, najpiękniejsze i najcudowniejsze, i dalej się rozwijają.
Bioróżnorodność – sprowadzana najczęściej do ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, z pominięciem, np. mikroorganizmów, grzybów, a także różnorodności krajobrazów i rozmaitości genów obecnych w pulach genowych populacji – nie uka-zuje zjawiska zmienności organizmów, a tym samym wartości życia i różnorodno-ści jego przejawów. Kompleksowy system organizacji żywej materii wymaga rów-nież podejścia etycznego, szacunku dla każdej formy życia, jako istotnego i cennego wkładu w ewolucję świata organicznego.
Szkoda drogocennego czasu i energii na skupianie się wyłącznie na zagroże-niach dla bioróżnorodności i w tym kontekście na inwazyjnej naturze człowieka, czy pytaniach jaki będzie świat wobec ogromu zniszczeń, które codziennie dotykają przyrodę i ich katastrofalnych konsekwencji. Nie można zmienić świata, ale moż-na zmienić samego siebie – swój stosunek do przyrody, codzienne przyzwyczajenia i podejście do edukacji.
Niech motto zawarte w tym wstępie, słowa Aldousa Huxleya, autora słynnej książki z gatunku science fiction pt. Nowy wspaniały świat1, przeniosą nas w realny świat indywidualnych i zespołowych działań na rzecz ochrony bogactwa życia – bio-różnorodności. Jest to możliwe dzięki wysiłkom naukowców i nauczycieli, którzy poprzez stosowną edukację i komunikaty medialne starają się budować spójny, ho-listyczny obraz świata. Brakuje komunikatów, które potrafiłyby połączyć w sposób interdyscyplinarny pozorne sprzeczności, takie jak np. wzrost potrzeb i konieczność ograniczeń, rozród i selekcja, zagrożenie i bezpieczeństwo.
Zróbmy krok naprzód…
Katarzyna Potyrała
Literatura
Giordan A., 1998, Apprendre!, Débats Belin.
Kalinowska A. (red.), 2011a, Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Różnorod-ność biologiczna w wielu odsłonach, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Kalinowska A., 2011b, Dla trwałości życia – różnorodność biologiczna a dobrostan ludzkości, [w:] A. Kalinowska (red.), Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Różno-rodność biologiczna w wielu odsłonach, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Kędziora A., Karg J., 2010, Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej, Nauka, 4, s. 107– 114.
1 Nowy wspaniały świat (ang. Brave New World) – powieść napisana w 1932 roku. Ka-non fantastyki posłużył w niej Huxleyowi jako narzędzie do konfrontacji idei wolności z po-rządkiem, pragmatyzmu z fantazją, indywidualizmu z kulturą społeczności masowej. Huxley stworzył powieść o charakterze proroctwa i przestrogi, którą próbuje ostrzec ludzkość przed utopią przedkładającą trwałą szczęśliwość i wygodę nad wzloty i upadki w świecie pełnym emocji.[6]
Wstęp
Morka D., 2010, Kształtowanie postaw proekologicznych uczniów liceum w ramach Comenius Projecy – Sustainable Energy, [w:] L. Tuszyńska (red.), Edukacja środowiskowa w społe-czeństwie wiedzy, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 179–197.
Tuszyńska L., 2008, Diagnoza stanu edukacji środowiskowej społeczności lokalnych w wybra-nych regionach Polski, WUW, Warszawa.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U. z 2001 r., nr 62, poz. 627.